Foto: ReutersEronning oliy rahbari Oyatulloh Ali Husayniy Xomanayi 2024-yil oktyabr oyida besh yil ichida birinchi marta jamoatchilik oldiga chiqqanida, Eron xalqiga qarata shunday degan edi: ”Isroil uzoq yashamaydi. Mustahkam e’tiqodimizni kuchaytirgan holda dushmanga qarshi turishimiz shart”. Isroilning Eronga hujumi boshlanishidan bir necha kun oldin Isroil “Hizbulloh”ning tajribali bosh kotibi Hasan Nasrullohni Bayrutdagi jangari islomiy harakat qarorgohiga ulkan bombalar tashlab o‘ldirgan edi. Bu suiqasd Nasrullohni o‘nlab yillar davomida tanigan Xomanayiy uchun shaxsiy zarba bo‘lgan.13-iyun kuni boshlangan Isroilning Eronga qarshi havo hujumi ham xuddi shunday zarba hisoblanadi. Bu Tehronning yanada qat’iy pozitsiyasiga sabab bo‘ldi va Tel-Avivga raketalar hamda dronlar hujumi uyushtirishiga sabab bo’ldi.Ammo bularning hech biri Isroil hujumlarini to‘xtata olmayapti.The Guardian nashrining yozishicha, Eronning havo hujumidan himoyalanish tizimi samarasiz. Bundan tashqari Xomanaiy Isroilni to‘xtatish uchun tuzgan islomiy jangari guruhlar ittifoqi amalda parchalanib ketgan. Sharqiy Erondagi Mashhad ziyoratgoh shahrida kamhol ruhoniyning o‘g‘li bo‘lib tug‘ilgan Xomanaiy 1960-yillarning boshidagi notinch muhitda radikal sifatida o‘z faoliyatini boshladi. O‘sha paytdagi shoh Muhammad Rizo Pahlaviy mamlakatning an’anaviy ruhoniylari tomonidan rad etilgan keng ko‘lamli islohotlar dasturini e’lon qilgan edi.Qumdagi Teologiya markazida  yosh diniy talaba bo‘lgan Xomanaiy shia islom an’analarini va konservativ muxolifatning yangi yetakchisi oyatulloh Ruhulloh Xumayniyning radikal g‘oyalarini o‘zlashtirgan edi. 1960-yillarning oxiriga kelib, Xomanaiy surgun qilingan Xumayniy uchun maxfiy topshiriqlarni bajarar va islomiy faollik tarmoqlarini tashkil etar edi.Xomanaiy boshqa ta’sirlarni ham o‘zlashtirdi. G‘arb adabiyotining, ayniqsa Lev Tolstoy, Viktor Gyugo va Jon Steynbekning ashaddiy muxlisi bo‘lishiga qaramay, yosh faol o‘sha davrdagi mustamlakachilikka qarshi g‘oyalar va ularga hamohang G‘arbga qarshi kayfiyat bilan yo‘g‘rilgandi. U marksizm va islomni yangi mafkuralar yaratish uchun uyg‘unlashtirmoqchi bo‘lgan mutafakkirlar bilan uchrashdi, o‘z mamlakatining “g‘arbzadaligi”ni tasvirlovchi asarlarni ma’qulladi va keyinchalik ko‘plab islomiy ekstremistlarga ilhom manbai bo‘lgan misrlik Sayyid Qutbning asarlarini fors tiliga o‘girdi.Eron xavfsizlik xizmati tomonidan bir necha bor qamoqqa olinishiga qaramay, Xomanaiy 1978-yildagi keng ko‘lamli norozilik namoyishlarida ishtirok etishga muvaffaq bo‘ldi. Bu namoyishlar oxir-oqibat shohni mamlakatni tark etishga majbur qildi va Xumayniyning qaytishiga yo‘l ochdi. Murosasiz ruhoniyning izdoshi sifatida u tez orada hokimiyatni egallagan radikal rejim ierarxiyasida ko‘tarildi va 1981-yilga kelib, bir qo‘lini harakatlantirish qobiliyatidan mahrum qilgan suiqasddan omon qolganidan so‘ng, asosan rasmiy ahamiyatga ega bo‘lgan prezidentlik lavozimiga saylandi.1989-yilda Xumayniy vafot etgach, konstitutsiya o‘zgartirildi va Xomanaiy uning vorisi etib saylandi. Bu o‘zgarish kamroq diniy malakaga ega shaxslarning ham bu lavozimni egallashiga yo‘l ochib, avvalgidan ko‘ra kattaroq vakolatlar berdi. Xomanaiy bu vakolatlardan inqilobdan keyingi Eron davlatining keng va tarqoq tizimini nazorat qilishni mustahkamlash uchun darhol foydalandi.Asosiy tayanch kuchlardan biri Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusi (IRGC) edi. Bu yangi tuzumning faol yuragi hamda kuchli harbiy, ijtimoiy va iqtisodiy kuch edi. Biroq Xomanaiy, odatdagidek, boshqa qudratli ittifoqchilar va tarafdorlar topishda ham ehtiyotkorlik bilan ish tutdi.1990-yillar davomida u raqiblarini chetlatish va o‘ziga sodiqlarni rag‘batlantirish orqali hokimiyatini yanada mustahkamladi. Hatto Xomanaiy bir paytlar hurmat bilan tilga olgan shoirlar ham xavfsizlik xizmatlarining nishoniga aylandi. Chet eldagi muxoliflar ta’qib ostiga olindi va inqilobdan so‘ng IRGC tashkil etishga ko‘maklashgan Hizbulloh bilan aloqalar mustahkamlandi.U doimo marhum ustozi meros qoldirgan loyihaning qat’iy tamoyillarini amaliy tarzda ilgari surish strategiyasiga amal qildi.1997-yilda islohotchi nomzod Muhammad Xotamiy prezidentlik saylovlarida g‘alaba qozonganda, Xomanaiy unga ma’lum darajada erkin harakat qilishga imkon berdi, ammo rejimning asosi va mafkurasini har qanday jiddiy tahdidlardan himoya qilish uchun qat’iyatlik va ko‘pincha kuch ishlatish bilan harakat qildi.Biroq, Xomanaiy 2001-yil 11-sentyabr voqealaridan so‘ng Xatamiyning Vashington bilan aloqalarni yaxshilashga qaratilgan, oxir-oqibat muvaffaqiyatsiz tugagan urinishlariga to‘sqinlik qilmadi. U Xomanaiyning izidan borib, ommaviy qirg‘in qurollaridan voz kechdi.Ammo u IRGCning 2003-yilgi bosqindan keyin Iroqdagi AQSH kuchlariga qarshi kurashish va qo‘shni mamlakatda Eron ta’sirini kengaytirish sa’y-harakatlarini ham qo‘llab-quvvatladi. Bu uning mintaqada kuch-qudratni namoyish etish hamda 1979-yilda inqilobchilar tomonidan AQShning "Buyuk Shayton"i deb nomlangan Isroilni ("Kichik Shayton") to‘xtatish va unga tahdid solish uchun vositachi kuchlarga tayanish strategiyasining yanada kengayishini anglatardi.Xomanaiy Eron vakillari AQSH va boshqa davlatlar bilan mashaqqatli muzokaralar olib borgan yadroviy kelishuvga shubha bilan qaragan bo‘lsa-da, uning 2015 yilda amalga oshirilishiga qarshilik ko‘rsatmadi. Tahlilchilar u Eronni yadro qurolini qo‘lga kiritishga undayotgan IRGCdagi qattiqqo‘llarni jilovlashga yoki rag‘batlantirishga intilganmi yoki yo‘qmi, degan masalada bahslashmoqda.Tartibsizliklarning ketma-ket to‘lqinlari va islohotlarga qaratilgan sa’y-harakatlar ayollar, geylar va diniy ozchiliklarga qarshi qaratilgan choralarga nisbatan shafqatsiz munosabatni davom ettirish bilan bir qatorda shiddatli qatag‘onlarning kuchayishiga duch keldi. Bu esa, iqtisodiy ahvolning yomonlashuvi bilan birga, tuzumning ko‘plab sobiq tarafdorlarini hafsalasini pir qildi va mavjud norozilikni yanada kengaytirdi.Xomanaiy chet ellarda "qarshilik o‘qi" deb atalgan G‘azodagi HAMAS, Livandagi Hizbulloh, Yamandagi Husiy harakati hamda Suriya va Iroqdagi turli xil islomiy jangari guruhlariga katta mablag‘ sarflashni ma’qul ko‘rdi. Bu ustakor taktika bo‘lib tuyulgan bo‘lsa-da, Isroil hujumlari ostida barbod bo‘ldi. Bundan tashqari, Eronning Damashq bilan tarixiy ittifoqi dekabr oyida Bashar Asad rejimi qulashi bilan barham topdi.Tehrondagi Falastin ko‘chasida joylashgan hovlida oilasi bilan yashovchi Xomanaiy o‘zining kamtarona turmush tarzini ta’kidlab kelgan. Ba’zi shubhalanuvchilar uning zohidligi taqdim etilganidek haqiqiy ekanligiga ishonmasa-da, uning boshqa ko‘plab amaldorlarning dabdabali boyligidan farqli ravishda kamtarlik obro‘si xalq g‘azabini biroz yumshatgan.Xomanaiy o‘ttiz yildan ortiq hokimiyat tepasida turib, Eron ichidagi qarama-qarshi kuchlar bosimiga bardosh berishga, ochiq urushdan qochishga va Humayniy merosini, shuningdek, o‘zining hamda yaqin tarafdorlarining hokimiyatini saqlab qolishga intildi.Hozirda u kasalmand. Voris haqidagi taxminlar avj olgan. Uzoq faoliyat keksa rahbarning katta sinovlari bilan yakunlanmoqdaEron-Isroil mojarosi13-iyunga o‘tar kechasi Isroil Eron yadro quroli yaratishga yaqinlashgani sababli yadroviy, harbiy obyektlar va yuqori martabali harbiylar joylashgan manzillarga hujum qildi. Zarbalar oqibatida Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusining bir necha rahbarlari va eronlik fizik-yadroshunoslar halok bo‘ldi. Ular orasida Korpus qo‘mondoni Husayn Salamiy, Eron Qurolli kuchlari bosh shtabi boshlig‘i Muhammad Baqeriy, IIQK “Xotam al-Anbiyo” bo‘linmasi qo‘mondoni G‘ulom Ali Rashid, shuningdek, olimlar Faridun Abbosiy Davoniy va Ozod Muhammad Mahdiy Tehronchiy bor. Jami 78 kishi halok bo‘ldi, 320 dan ortiq kishi jarohat oldi.Foto: AP NewsEron oliy rahbari Isroilning zarbalarini urush e’loni deb atadi.  “Urushni ular boshlashdi. Biz ularning o‘sha yovuzligidan keyin omon qolishiga yo‘l qo‘ymaymiz”, - dedi Ali Xomanaiy. O‘sha kuni kechqurun Islom inqilobi qo‘riqchilari korpusi Isroilga qarshi “Haqiqiy va’da-3” javob operatsiyasi boshlanganini e’lon qildi. Eron Isroilga uch marta raketa zarbalari berdi.  Isroil Tehrondan kelayotgan yadroviy tahdidga qarshi turish uchun Eron oliy rahnamosi Oyatulloh Ali Xomanaiyni ham o‘ldirishi mumkin.